Deyn Cafinta Soomaaliya: Waa mid Horseed u ah Dib u soo nooleynta Dhaqaalaha

Maanta waxay Soomaaliya u tahay marxalad taariikhi ah iyadoo dalku uu u dabaaldegayo horumar weyn oo dhanka dhaqaalaha ah. Soomaaliya oo lagu leeyahay deyn kor u dhaafeysa 5.5 bilyan oo dollar, ayaa waxay billowday safar is beddel ah, iyadoo sagootisay 90% deynta culus ee lagu leeyahay.

Deymahan qaaliga ah ee laga cafiyay, laga bilaabo Maanta oo Diisambar 13, 2023, waxa ay muujinaysaa fursado badan oo Soomaaliya u horseedaya xilli cusub oo korriin iyo barwaaqo ah.

Socdaalkii Soomaaliya ee ku aaddanaa deyn cafinta waxa uu ku guuleystaywadashaqeynta hay’adaha caalamiga ah kadib markii ay Soomaaliya buuxisay shuruudo gaar ah oo deymo cafinta ah. Wadashaqeyntaasi waxay soo bandhigtay rajo soo ifbaxa iyadoo ay jirtay duruufaha dhaqaale iyo amni oo aad u darnaa ooqaranka heysatay.

Ka dib markii ay Soomaaliya ka gudubtayshuruudaha deymaha qaarkood, waxaa soo baxay dadaallo iskaashi oo u dhexeeya dowladda iyo hay’adaha caalamiga ah. Waxaa cajiib ah in dhowr dowladood oo ay ku jiraan Ruushka, Norway, iyo Sacuudiga ay cafiyeen qeyb ka mid ah deynta Soomaaliya intaanba la gaarin dhamadka barnaamijka deyncafinta.

Horumarkan la taaban karo ayaa keenay in guud ahaan deymaha lagu leeyahay qaranka ay hoos u dhacaan iyadoo ay ahayd $5.5 bilyan oo doolar ilaa $4.4 bilyan, taasoo soo bandhigtay rajada weyn oo ku aaddan raadinta adag ee Soomaaliya u gaashayxasilloonida dhaqaale.

Hoos u dhigista qarashaadka dowlada, in kasta oo la ammaano, waxay hoosta ka xariiqaysaa kakanaanta iyo adkaysiga loo baahan yahay si loo maro shabakada adag ee dadaallada deyn cafinta.

Dadaalka hay’adaha dowlada Soomaaliya ee sanadihii la soo dhaafay waxay muujineysaa horumarka laga gaaray dhimista deymaha iyadoo loo marayo wadashaqeyn dhexmarta Soomaaliya iyo hay’adaha caalamiga ah, taasoo muujineysa dalalkii cafiyay qaybo ka mid ah deymaha lagu lahaa Soomaaliya, iyadoo xoogga la saarayo hoos u dhaca culeyska guud ee deymaha.

Isbedelka Habboon ee Horumarinta Dhaqaalaha

Gaaritaanka Barta Dhamaystirka HIPC waxay muujinaysaa marxalad muhiim ah oo Soomaaliya u dhalatay. Marka deynta laga cafiyo dal waxa timaaddaa ballan-qaadyo iyo rajo weyn dhanka horumarinta dhaqaalaha iyo bulshada, kor u qaadida heerka uu dalku ka taagan yahay masraxa caalamiga ah. Si kastaba ha ahaatee, caqabadu waxay ku jirtaa hirgelinta istaraatiijiyad adag oo looga hortagayo in Soomaaliya ay ku soo noqoto liiska Wadamadda Faqiirka ah ee Deyn badan lagu leeyahay (HIPC) mustaqbalka.

Furitaanka Khayraadka Horumarka Dhaqaale-Bulsheedka

Deymaha faraha badan ee laga cafiyay dalkawaxa ay Soomaaliya siinaysaa dariiq dhaqaale oo cusub si ay mustaqbalkeeda u qorsheysato. Laga bilaabo marka deynta la cafiyo, dowlada waxay heli kartaa miisaaniyadloo qoondeeyo horumarinta bulsho iyo dhaqaale ee muhiimka ah waxay noqon kartaa mid si weyn loo gaari karo. Maalgelintan ayaa noqonaysa tiir-dhexaadka wax ka qabashada arrimaha muhiimka ah iyo horumarinta horumarka qaranka oo dhan.

soo jiidashada maalgashiga caalamiga ah

Ka bixista liiska HIPC ee dalka Soomaaliya waxay keenaysaa jawi macquul ah. Maqaamkan cusubi ma beddelayo oo keliya aragtida caalamku ka qabo faqriga Soomaaliya, balse waxa kale oo uu qaranka ka dhigayaa meel soo jiidasho leh oo maalgashi shisheeye oo toos ah hela. Cafinta deymaha ayaa horseed u noqota in dib loo qaabeeyo aragtida caalamka ee xasiloonida dhaqaale ee Soomaaliya.

Helitaanka Suuqyada Caalamiga ah iyo Maalgelinta

Ku soo noqoshada Soomaaliya ee suuqyada maaliyadeed ee caalamiga ah waxay albaabada u furaysaa maal-gashi gudaha iyo maal-gashi caalami ah taasoo ka qeyb qaadan doonto dib u dhiska kaabayaasha dhaqaalaha, kobcinta horumarinta warshadaha, iyo ka faa’iidaysiga ilaha tamarta. Muhiimad ahaan, tani waxay siinaysaa fursad dahabi ah oo shaqo abuur ah.

Xoojinta Nidaamyada Maaliyadda iyo Maamulka

Intii lagu guda jiray socdaalka deyn cafinta, Nidaamka Maareynta Maaliyadda Guud ee Soomaaliya iyo Nidaamka Maareynta Kharashaadka Isku-dhafka ah ee Maaliyadda ayaa ku socday horumarro la taaban karo. Waxaa xusid mudan, kororka dakhliga gudaha — laga soo bilaabo $69 milyan sanadkii 2013 ilaa $345 milyan, 2022, korokaan waxay muujineysaa dadaalkii iyo tilaabooyinka lagu xoojinayay dakhliga dowladda.

Samaynta Xiriirka Caalamiga ah iyo Mas’uuliyadda Maaliyadeed

Rajada deyn cafinta kaliya ma kobcinayso xulafada wadamada deriska ah, ururadagobolka, iyo bulshada caalamka laakiin sidoo kale waxay u adeegtaa sidii tilmaan hagaya siyaasadaha maaliyadeed iyo maamulka xilkasnimada leh ee gudaha balseXidhiidhadani waxay laf-dhabar u yihiin kobcinta jawi ku habboon ganacsiga, maalgashiga, iyo kobaca waara.

Iyadoo Soomaaliya ay ka soo baxayso hooskii deynta, qaranku wuxuu u taagan yahay heerkii kobac aan la qiyaasi karin. Cafinta dayntu waa baaq qayaxan oo loogu baaqayo Soomaaliya inay dib u qeexdo aayaheeda, iyadoo u ballan qaadaysa mustaqbalka horumar, xasillooni, iyo fursado cusub oo ay helayaan dadkeeda adkaysiga leh.

Gabagabo

Safarka Soomaaliya ee ku aaddan deyn cafinta wuxuu daliil u yahay adkeysiga iyo go’aannada ay ummaddu u leedahay inay ka gudubto caqabadaha dhaqaale ee xooggan. Guusha la yaabka leh ee maanta la gaarayo—oo 90% laga tirtiray 5 bilyan oo dayn ah oo lagu lahaa—waxay muujineysaa bog cusub oo taariikhda Soomaaliya u furmay, kaasoo ay ka buuxaan ballan iyo fursad.

Maaddaama uu waddanku qaatay xorayntan cusub ee dhaqaale ee la helay, dariiqa soo socdaa waxa uu xambaarsan yahay rajada horumarka dhaqan-dhaqaale, horumarinta kaabayaasha dhaqaalaha, iyo is-dhexgalka caalamiga ah. Si kastaba ha ahaatee, inta lagu guda jiro guulahan ayaa waxaa jira marxalad xasaasi ah oo u baahan aragti fog, dadaal, iyo maamul caqli-gal ah si loo xaqiijiyo jihada waarta ee barwaaqada.

Si looga hortago in Soomaaliya ay dib ugu noqoto liiska HIPC, waxaa lama huraan ah in la hirgeliyo habab adag oo xoojinaya adkeysiga maaliyadda qaranka iyo qaabdhismeedka dowladnimada. Xoojinta hay’adaha, wanaajinta dakhli-abuurka, kor u qaadida mas’uuliyadda maaliyadeed, iyo maaraynta deymaha oo taxaddar leh ayaa muhiim u ah xoojinta guulaha laga gaaray cafinta deynta.

Awood-siinta hay’adaha dalka si ay u horumariyaan maamul hufan, isla xisaabtan, iyo xilkasnimo ayaa muhiim ah. Qorshaynta istiraatijiyadeed, ka faa’iidaysiga wax ku oolka ah ee agabka, iyo qoondaynta sharciga ah ee Miisaanidda dhaqaalaha ee qaybaha muhiimka ah-sida daryeelka caafimaadka, waxbarashada, iyo kaabayaasha—ayaa xoojin doona safarka Soomaaliya ee ku wajahan horumar waara.

Intaa waxaa dheer, kobcinta dhaqalaha kala-duwanaanshaha, kobcinta hal-abuurka ganacsiga, iyo abuurista fursado shaqo, gaar ahaan haweenka iyo dhalinyarada, waxay gacan ka geysan doontaa sugidda dhaqaalaha mustaqbalka ee Soomaaliya. Waa in la joogteeyo dadaallada iskaashiga ah ee lala yeelanayo saaxiibada caalamka, dowladaha deriska ah, iyo hay’adaha maaliyadeed ee caalamiga ah si loo taageero dadaallada Soomaaliya ee ku aaddan kobaca iyo xasilloonida.

Nuxur ahaan, in Soomaaliya ay gaartey deyn cafinta ma ahan oo keliya guul muhiim ah; waa baaq qeylo dhaan ah oo ku saabsan tillaabooyin firfircoon oo ilaalinaya soo noqoshada Soomaaliya ee saaxada caalamka. Iyadoo la xoojinayo guulaha la gaarey, lana hiigsado dariiq dowladnimo oo mas’uul ah iyo taxaddar maaliyadeed ku dheehantaahy, Soomaaliya waxay dejin kartaa waddo loo maro barwaaqo waarta iyo in la hubiyo in hadhkii dayntu aysan dib dambe u soo gelin qaranka.

Dr. Cali Yassin Wardheere

Gudoomiye ku-xigeenka Bankiga dhaxe